Eşeysiz Üreme (Çeşitleri ve Özellikleri)

İlkel canlı gruplarında tek bir ata canlının mitoz bölünme geçirerek birbirine benzer iki yada daha fazla canlının oluşmasına eşeysiz üreme denilmektedir. İlkel canlılarda görülen bu üreme şeklinden meydana gelen yavru canlılar tek bir atadan oluştukları için o canlının genetik özelliklerini taşır. Eşeysiz üreme sonucu meydana gelen canlılar mutasyona uğramadıkları sürece çeşitliliğe neden olmazlar.

Eşeysiz üreme nedir? Sorusunun cevabını kısaca tekrar ifade etmek gerekirse bir canlının yalnız başına, gamet oluşturması ve döllenme olayı olmadan yeni bireyler meydana getirmesidir. Unutulmamalıdır ki eşeysiz üreme sonucu meydana gelen bireylerde eğer genetik olarak bir farklılık var ise bunun sebebi mutasyonlardır. Eşeysiz üreme olayı mitoz bölünme ile gerçekleştiği için meydana gelen yeni bireylerde genetik farklılık yani çeşitlilik gözlenmez. Eşeysiz üreme sonucu meydana gelen canlıların tüm genetik özellikleri ve çevreye uyumu ata bireyin özellikleri ile aynıdır.

Eşeysiz Üremenin Özellikleri

1. Eşeysiz üremenin en belirgin özelliklerinden biri tek bir atanın yani tek bir bireyin olmasıdır. Bu tür üreyen canlılarda cinsiyet bulunmamaktadır.
2. Eşeysiz üreme yapan canlıların üreme organı görev yapmamakla beraber gamet oluşumu ve döllenme olmamaktadır.
3. Tek bir bireyin çoğalmasından kaynaklı eşeysiz üremenin temel dayanağı mitoz bölünmedir.
4. Tek bir bireyin genetik bilgileri kullanıldığı için kalıtsal çeşitlilik yoktur. Önemli bir hatırlatma yapmak gerekir, her canlı gibi eşeysiz üreme yapan canlılarda mutasyona maruz kalarak kalıtsal çeşitlilik gösterebilir.
5. Eşeysiz üreme yapan canlı türlerinin evrim kavramına pek bir katkısı yoktur.
6. Üreme çeşitleri arasında en hızlı üreme şekli olarak dikkat çeker.
7. Eşeysiz üreme ile yeni nesillere kazandırılan özellikler herhangi bir değişime maruz kalmadan yeni nesle geçtiği için değişen ekolojik çevre koşullarına uyum sağlayamazlar.
8. Bu madde özellikten bir not olarak geçebilir. Bazı canlı türleri hem eşeyli üreme hemde eşeysiz üreme ile çoğabilirler. Bu canlı türlerine örnek vermek gerekirse, hurma ve çilek vb. canlılar eşeyli üreme tohum, eşeysiz üreme ile tarımsal üretimide eşeysiz üreme olmaktadır.
9. Eşeysiz üremenin, ikiye bölünme, tomurcuklanma, rejenerasyon, sporla üreme ve bitkilerde vejetatif üreme olmak üzere 5 çeşidi bulunmaktadır.

Eşeysiz Üreme Çeşitleri

1- Bölünerek Üreme ( Çoğalma )

2- Tomurcuklanmayla Üreme ( Çoğalma )

3- Sporla Üreme ( Çoğalma )

4- Vejatatif Üreme ( Çoğalma )

• Çelikle Üreme ( Çoğalma )
• Yumru ile Üreme ( Çoğalma )
• Sürünücü Gövde ile Üreme ( Çoğalma )
• Soğan ile üreme ( Çoğalma )

5- Rejenerasyon (Yenilenme) ile Üreme ( Çoğalma )

BÖLÜNEREK ÜREME ( ÇOĞALMA )

• Tek hücreli canlılar grubunda yer alan arke, amip, paramesyum, bakteri ve daha birçok canlı türünde görülmektedir.

  

• Ata birey bölünerek çoğalma işlemini mitoz bölünme için gerekli büyüklüğe ulaşınca gerçekleştirir.
• Diğer eşeysiz üremeler gibi bölünerek çoğalmanında temelinde mitoz bölünme bulunmaktadır.
• Bölünerek çoğalma sonucu meydana gelen yavru canlılar ata canlının genetik olarak kopyasıdır. (mutasyona maruz kalınması hariç.)

TOMURCUKLANMAYLA ÜREME ( ÇOĞALMA )

• Tomurcuklanmayla üreyen canlılar, bira mayası, sünger, hidra, deniz anası ve mercanlardır.
• Tomurcuklanma ile üreme olayını gerçekleştiren canlılar ata canlının geçirdiği mitoz bölünme sonucu üzerinde oluşan çıkıntıların gelişip büyüyerek çoğalması sonucu oluşmaktadır.
• Bu şekilde meydana gelen canlılar ata canlının üzerinde kalabileceği gibi kolonide oluştura bilmektedirler.
• Tüm eşeysiz üreme geçiren canlılarda görüldüğü gibi bu üreme şeklinde de genetik çeşitlilik görülmemektedir.

Önemli NOT:
Hidra, denizanası ve süngerler eşeyli üreme yaparakta çoğalabilirler.

SPORLA ÜREME ( ÇOĞALMA )

• Sporla üreyen, bir diğer ifadeyle çoğalan canlı türleri mantar, plazmodyum, su yosunu, kara yosunu ve eğrelti otu’dur.
• Sporla üreme olayını gerçekleştiren canlıların bir grubu mayoz bölünme bir diğer grubu ise mitoz bölünme ile çoğalmaktadır.
• Çiçeksiz bitkilerde diploit (2n) ana canlının yapısı içerisinde yer alan spor keseleri mayoz bölünme ile çok sayıda spor meydana getirmektedir. Kesenin patlamasıyla çevreye yayılan sporlar uygun ortamda gelişerek monoploit canlıları meydana getirmektedir.

Önemli NOT: Sporlar, mayoz ile oluştuğunda sporla üremede çeşitlilik sağlanmaktadır.

• Vejatatif üreme gelişmiş bitki türlerinde görülen rejenerasyon yani bir diğer ifadeyle yenilenme olayına dayalı bir üreme şeklidir.
• Vejatatif üremeyi kısaca anlatmak gerekirse bir bitkinin üreme ile ilgisi bulunmayan bir organının (vejatatif organ) yeni bitki oluşturmasıdır.
• Bitkinin vejatatif üreme için kullanılan organının ismine göre 4’e ayrılmaktadır. Bunlar çelikle üreme, yumruyla üreme, sürünücü gövde ile üreme ve Soğan ile üreme’dir.

a. Çelik Üreme ( Çoğalma )

• Çelikle vejatatif üreme yapan bitkiler, kavak, çilek, söğüt, gül, üzüm vb. bitki türleridir.
• Bu tür bitkilerden alınan gövde veya dalları nemli bir ortam şartında köklendirerek birçok bitkinin meydana gelmesidir.

b. Yumru ile Üreme ( Çoğalma )

• Bu tür üreme şekline verilebilecek en güzel bitki patatestir.
• Bitkilerin gövdelerinde bulunan yumruların çoğalması sonucu meydana gelen üreme şeklidir.
• Üzerinde göz dene yapıların bulunduğu yumruları toprak altına konulması durumunda eşeysiz üreme ile yeni bitkiler meydana gelmektedir.

c. Sürünücü Gövde ile Üreme ( Çoğalma )

• Bu tür üreme şeklini meydana getiren bitkiye en güzel örnek çilektir.
• Bitkilerin toprak altında yada toprak üstünde sürünücü gövde olarak nitelendirilen organların üremesi sonucu meydana gelen üreme şeklidir.

d. Soğan ile üreme ( Çoğalma )

• Zambak, lale ve soğan gibi bitkilerde meydana gelen bir üreme şeklidir.
• Yukarıda sayılan bitkilerin gövdesinin en alt kısmında bulunan ribozom adı verilen yapıların uzaması sonucu meydana gelen üreme şeklidir.
• Soğan ile üreme şekli bazı kaynaklarda farklı bir üreme olarak geçmektedir.

Rejenerasyon ile Üreme

Eşeysiz üreme çeşitleri arasında yer alan rejenerasyon bir diğer ifadeyle yenilenme, bir canlı organizmanın bazı dokularının ve hücrelerinin yenilenmesi yada hasar görmüş bir yapının onarılıp yerine yenisinin getirilmesi özelliğine sahip bir eşeysiz üreme çeşididir.

Rejenerasyon yani yenilenme işlemi sırasında hücre bölünmesi, büyüme ve farklılaşma gibi olaylar gözlenebilir. Rejenerasyon ile üreme olayını bir canlı üzerinde örneklendirecek olursak deniz yıldızı buna güzel bir örnektir. Deniz yıldızının kollarının kopması durumunda rejenerasyon ile yenisi yapılabilir.

Biz insanlarda rejenerasyon olayının gerçekleştiği doku ve organlar deri, karaciğer ve midedir. Bu doku ve organlarda rejenerasyon fazla olmasına karşın insanların yürek kasında ve sinir dokularında yok denebilecek kadar azdır.

İlkel yapılı canlı gruplarında rejenerasyon olayı üremeyi sağladığı için vücut düzeyinde yer almaktadır. Bu tür ilkel yapılı canlılara en güzel örnek, deniz anası ve planaria’dır.

Yengeç ve kertenkele gibi canlılar ise kopan çenelerini veya kuyruklarını rejenerasyon ile yenileyebilir. Bu tür canlılarda rejenerasyon organ düzeyindedir.