Kelimelerde Anlam Değişmeleri- 9. Sınıf Dil ve Anlatım

Sözcüklerde Anlam Değişmeleri

Bir sözcüğün anlattığı kavramdan az çok uzaklaşması, onunla uzak yakın ilgisi bulunan ya da hiç ilgisi bulunmayan yeni bir kavramı yansıtır duruma gelmesine anlam değişmesi denir. Anlam değişmesi dilde şu şekillerde görülür: 

a. Anlam Genişlemesi: Bir varlığın bir türünü ya da bölümü-nü anlatan sözcüğün zamanla o varlığın bütün türlerini bir-den anlatır duruma gelmesine anlam genişlemesi denir. Alan sözcüğü “düz, açık yer” anlamında kullanılırken günümüzde, bu anlamı yanında meslek, iş, araştırma-inceleme alanı vb. anlamlarında kullanılmaktadır. Yıldız gökteki yıldız anlamı yanında “herkesçe çok sevilen, mesleğinde parlayan sanatçı anlamında kullanılmaktadır . Hatta bu sözcük sinema, tele-vizyon sanatçısı anlamına da gelmektedir. Anlam genişlemesi edebî eserlerde, mecazlı sözlerde çokça görülür.

b. Anlam Daralması: Bir sözcüğün eskiden anlattığı duru-mun, nesnenin bir bölümünü bir türünü anlatır duruma gel-mesidir. Eskiden (Göktürkçede) mal mülk anlamında kulanı-> tavar (davar) sözcüğü, günümüzde sadece koyun keçi sü-rüsü anlamında kullanılmaktadır. Aynı şekilde oğ> “çocuk, evlat” demek iken, yani hem kız hem oğ> çocuğunu karşılarken, bugün sadece erkek çocuğunu karşılamaktadır. Ör-neklerden görüleceği gibi anlam daralmasında sözcüğün ilk anlamında bir daralma olmaktadır.

c. Başka Anlama Geçiş : Herhangi bir anlamda kullanı> sözcüğün sonradan bambaşka bir anlamda kullanılmasıdır. Eskiden (Göktürkçede) üzmek, “kırmak, kesmek” anlamında kullanılırdı. Zamanla bu sözcük başka bir anlama geçerek gü-nümüzde “üzüntü vermek” anlamında kullanılmaktadır. Sakın-mak “düşünmek, üzerinde durmak, kederlenmek, yaslanmak anlamlarına geliyordu. Günümüzde ise “herhangi bir şeyi yap-maktan, korku ve üzüntü verir düşüncesiyle uzak durmak” demektir. Yani önleyici tedbir almaktır.Ucuz (Göktürkçede) kolay, değersiz, hakir anlamında iken bugün “az para ile alınan” anlamındadır. “Duman” anlamında kullanı> tütün sözcüğü de bir bitki türünü, tütün bitkisini karşılar duruma gelmiştir. Bu tür anlam geçişlerinde sözcüğün ilk (temel) anlamı kaybolmakta, zamanla başka anlamlara geçmektedir.