A) TAM BASKINLIK:
Bir karakterin kalıtımından sorumlu olan aleller arasındaki baskınlık ve çekiniklik durumunun derecesi farklılık gösterebilir. Bezelyelerde mor çiçek renginden sorumlu alel (A), beyaz çiçek renginden sorumlu alele (a) karşı tam baskındır. AA ve Aa genotipine sahip olan bitkilerin her ikisi de mor çiçeklidir ve fenotiplerinde herhangi bir farklılık yoktur.
B) EKSİK BASKINLIK (EKİVALENTLİK)
Bazı genlerin alelleri arasındaki baskınlık tam değildir. Örneğin aslanağzı bitkisinin, çiçek rengini kontrol eden iki alel (CK ve CB) arasındaki baskınlık tam değildir. Homozigot genotipli bireyler kırmızı ve beyaz çiçeklere sahipken, heterozigot bireyler (CKCB), pembe çiçeklere sahiptir. Bu örnekte, bir çift alelin kontrol ettiği bir karaktere ait üç farklı fenotipin ortaya çıkması ile kendini gösteren bir durumun nedeni, iki alel arasında tam baskınlığın olmamasıdır. Bu durum, eksik baskınlık olarak ifade edilir. Aslanağzı bitkisinin kırmızı ve beyaz çiçekli bireyler çaprazlandığında elde edilen F1 dölünün hepsi pembe çiçekli olmaktadır
C) EŞ BASKINLIK (KODOMİNANTLIK
Bir karakterin kalıtımından sorumlu iki alel gen arasında baskınlık ilişkisi bakımından gözlenen bir diğer durum, eşbaskınlıktır (kodominantlık). Eş baskınlık durumunda iki alel bir arada bulunduğu zaman, her biri etkisini fenotipte gösterir. Eş baskın alelleri gösterirken büyük harf kullanılır ve büyük harfin olması bu alellerin heterozigot durumda da kendisini fenotipte ifade ettiğine işaret eder.
Örnek: İnsanda MN kan grubu, kırmızı kan hücrelerin yüzeyine özgül moleküllerin bağlanmasını sağlayan M ve N alelleri sayesinde belirlenir.
MM genotipine sahip bireyler, M kan grubuna; NN genotipine sahip bireyler, N kan grubuna sahiptirler. MN genotipine sahip bireyler ise MN kan grubuna sahip olur. Bu örnekte görüldüğü gibi, heterozigot bireylerde bulunan iki alel, homozigot bireylerde gösterdiği etkiyi heterozigot durumda da aynen göstermektedir. Bu iki alelin bir arada bulunması, fenopini etkilememiştir.
D) ÇOK ALELLİLİK
Şimdiye kadar bir karakterin kalıtımından sorumlu iki alelin varlığı anlatıldı. Ancak bazı durumlarda, popülasyonda ikiden fazla sayıda alel bulunabilir. Bu duruma çok alellilik adı verilir. Çok alellikte aleller, oluşan mutasyonlarla ortaya çıkmaktadır. Örneğin, tavşanlarda kürk renginin ve insanlarda kan gruplarının ortaya çıkmasını kontrol eden ikiden fazla alel vardır. Popülasyonda bir karakter için ikiden fazla sayıda alel bulunabilmesine karşın, her bir bireyin bu alellerden sadece iki tanesine sahip olabileceğini unutmamak gerekir. Bir popülasyonda bir karakterin kalıtımıyla ilgili çok alellilik durumu söz konusu olduğunda, genellikle bu aleller arasında baskınlık bakımından bir hiyerarşi görülür. Büyük harf, seride yer alan diğer alellerin tümüne baskın olan aleli belirtmede kullanılır. Buna karşılık gel en küçük harf ise serideki diğer tüm alellerde çekinik olan aleli belirtir.
E) PLEİOTROPİ:
Mendel kalıtımında, her genin belirli bir fenotipik karakteri etkilediğini gördük. Ancak çoğu gen, birden fazla karakter üzerinde etkiye sahiptir. Bu durum pleiotropidir. Örneğin insanda orak hücre anemisine yol açan alel, aynı zamanda, bu aleli taşıyan heterozigot bireylerin sıtmaya karşı daha dirençli olmasını sağlamaktadır. İnsanlarda fenilketonüri hastalığına neden olan gen, aynı zamanda fenilketonüri hastalarının saç, göz ve derilerinin açık renkli olmasına neden olur. Siyam kedilerinin renklenmesinden gövdenin açık renkli, kol ve bacakların ise koyu renkli olmasından sorumlu olan alel, aynı zamanda bu kedilerin gözlerinin şaşı olmasına yol açmaktadır.
Tags:
BİYOLOJİ KARIŞIK
